امروزه صدف‌های خوراکی بخش مهمی از تولیدات شیلاتی را به خود اختصاص داده‌اند. با توجه به رشد روزافزون جمعیت و نیاز بیشتر به منابع پروتئینی و از سویی، کشش مصرف کنندگان به سوی غذاهای دریایی و آگاهی از ارزش و سلامت آنها، دولت‌ها بدنبال بررسی راه‌هایی برای افزایش تولید غذاهای دریایی از طریق آبزی پروری می‌باشند. مزارع پرورش ماهی و میگو با نگرانی‌های جدی زیست محیطی و اقتصادی از جمله هزینه، تسهیلات، تجهیزات، امکانات، غذا، آلودگی، بیماری‌ها، میزان تلفات حین جابجایی و در طول دوره پرورش، رسیدن به اندازه بازاری و … درگیر هستند. اما مزارع پرورش صدف‌های خوراکی مشکلات کمتری دارند. از طرفی، این موجودات با فیلتر کردن آب و حذف ذرات میکروسکوپی آن را تصفیه کرده و سبب کاهش کدورت، بهبود کیفیت آب و افزایش نفوذ نور شده و با حذف مواد مغذی از یوتریفیکاسیون آب‌ها جلوگیری می‌کنند. همچنین، فراوانی و تنوع گونه‌ای را تحریک کرده و زیستگاهی برای ماهیان جوان، خرچنگ‌ها و دیگر ارگانیزم‌ها فراهم می‌آورند. صدف‌های خوراکی از سطوح پایین زنجیره غذایی مانند فیتوپلانکتون ها تغذیه کرده و پرورش آن‌ها نیازی به غذا، کود، علف کش، سموم و مواد شیمیایی و آنتی بیوتیک نداشته و در نتیجه خطری برای محیط زیست ندارند. پرورش صدف‌های خوراکی می‌توانند ابزارهای جایگزینی برای کمک به تکمیل عرضه غذاهای دریایی ارائه نمایند. در کشور ما نظر به فراهم بودن شرایط کشت و پرورش این صدف‌ها و وجود گونه‌های بومی، آگاهی از چگونگی پرورش آن‌ها و اقدام برای راه اندازی و حمایت از این صنعت ضروری به نظر می‌رسد.

📌وضعیت پرورش صدف خوراکی در جهان

در حال حاضر اکثر ذخایر شیلاتی در دنیا بیش از حد مورد استفاده قرار گرفته‌اند، که این امر منجر به کاهش ذخایر ماهی، نرم تنان و سخت پوستان گردیده است، بنابراین آبزی پروری (Aquaculture) به عنوان پاسخی برای مشکل امنیت غذایی و سوءتغذیه پروتئینی بخصوص در کشورهای در حال توسعه مطرح می‌باشد.
کشت و پرورش نرم تنان (Shellfish) خوراکی به عنوان گزینه مناسبی جهت افزایش تولید غذا در دنیا مورد توجه بوده و در این بین صدف‌ها سهم عمده‌ای را به خود اختصاص داده‌اند و در صورتی که تولید آنها به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یابد، گام موثری در جهت تولید پروتئین حیوانی ارزان قیمت و در نتیجه مبارزه با سوءتغذیه پروتئینی خواهد بود (میزان پروتئین صدف‌ها در حد گوشت مرغ یا خوک می‌باشد)؛ به علاوه پرورش صدف فرصت‌هایی را برای پیشرفت اقتصادی جوامع ساحلی و ایجاد اشتغال و درآمد به دنبال خواهد داشت. کشورهای اسپانیا، هلند، فرانسه، ایتالیا، ژاپن و آمریکا از پرورش دهندگان عمده صدف‌های خوراکی بوده و کشورهای دیگر مانند نیوزلند، مکزیک، تونس، جمهوری کره و کانادا نیز درصد کمتری از تولید صدف‌های خوراکی پرورشی را به خود اختصاص داده‌اند.

📌آشنایی با نرم تنان

آبزیان به دو گروه ماهیان باله دار (Finfish) و آبزیان صدف دار (Shellfish) تقسیم می‌شوند که خود «شل فیش‌ها» شامل سخت پوستان و نرم تنان می‌باشند. نرم تنان از اولین آبزیانی هستند که انسان با آنها آشنا شده است. قدمت شناخت نرم تنان به وسیله انسان حتی از شناخت و اهلی کردن سگ و گربه هم بیشتر است به طوری که ژاپنی‌ها و رومی‌ها سال‌ها قبل از میلاد بر روی پرورش و پرواربندی صدف‌ها کار می‌کردند و صدف‌ها را از مناطق کم تولید به مناطق پرتولید می‌بردند و از آنها استفاده می‌کردند. در حال حاضر بالاترین میزان تولید از نظر تقسیم بندی گروهی مربوط به نرم تنان می‌باشد زیرا ۳۰ تا ۳۵ درصد آبزیان پرورشی را تشکیل می‌دهد.

📌ارجحیت صدف‌های خوراکی پرورشی نسبت به صدف‌های موجود در طبیعت

علاوه بر محدود بودن جمعیت صدف‌های طبیعی و عدم دسترسی کافی به همهٔ آنها جهت بالا بردن میزان عرضه و استفاده همگانی، به چند دلیل نوع پرورشی صدف‌ها ارزش اقتصادی بیشتری دارد:

🔹شکل صدف‌های پرورشی بخصوص اویسترها خیلی بهتر از انواع طبیعی آن است زیرا اقدامات لازم و بستر خوب برای داشتن شکل مناسب برای آنها فراهم نموده‌ایم، چرا که در حالت طبیعی ممکن است شکل صدف به علت رقابت مکانی تغییر یابد.

🔹در حالت طبیعی، آلودگی غیرقابل کنترل است، ولی در حالت پرورشی می‌توان آلودگی را کنترل و صدف‌ها را از محل آلودگی دور کرد.

🔹 مزه صدف‌های پرورشی به علت آلودگی کمتر، بهتر است.

🔹جمع آوری صدف‌ها در حالت پرورشی اقتصادی‌تر و بهتر است. در زمان برداشت صدف‌ها از طبیعت، از آن جایی که به بستر چسبیده‌اند، هنگام کنده شدن صدمه می‌بینند و ارزششان کم می‌شود.

🔹 میزان مرگ و میر، تلفات و تغییرات فیزیکی گوشت در حالت پرورشی بسیار کمتر است.

📌مزایای اقتصادی پرورش صدف‌های خوراکی

نرم تنان دارای ویژگی‌هایی می‌باشند که اهمیت آنها را در آبزی پروری بیش از پیش بالا برده است.

📌انواع صدف‌های پرورشی

🔹 خانواده اوستریده (Ostreidea) عمده‌ترین صدف‌های پرورشی در سطح جهان از نظر میزان پرورش و ارزش می‌باشند. در زبان انگلیسی به آنها اویستر(Oyster) می گویند. همهٔ انواع آنها ثابت در یک نقطه و چسبیده به بستر می‌باشند. در مناطق گرم و معتدل وجود دارند، نگارنده طی گشت‌هایی که در سواحل چابهار داشته است مقادیر بسیار زیادی از صدف‌های این خانواده بخصوص ساکو سترا کوکولاتا (Saccostrea cuculata) را در در سواحل صخره‌ای دریای بزرگ چابهار مشاهده نموده است.

🔹خانواده پکتنیده (Pectenidae): به اینها اسکالوپ گویند. جزو نرم تنان گران قیمت بوده و در مناطق معتدل و نیمه گرمسیر وجود دارند. تنها دو کفه‌ای‌هایی هستند که قدرت شنا دارند. نگارنده طی عملیات غواصی کارشناسان موسسه تحقیقات شیلاتی چابهار در قسمت اسکله شهید کلانتری چابهار، این آبزی را به مقدار قابل توجهی مشاهده نموده است.

🔹خانواده هالیوتیده (Haliotidae): به فرانسوی به آنها آبالون(Abalone) گویند.

🔹خانواده مرسراریده (Merceraridae) به آنها کلام (clam) گویند. بزرگ‌ترین صدف‌های جهان در این خانواده می‌باشند. وزن گونه‌ای از اینها در استرالیا به نام Giant clam به ۱۵۰ کیلوگرم بالغ می‌شود. نگارنده مقادیر بسیار زیادی از صدف‌های این خانواده را از رودخانه باهوکلات خور گواتر جمع آوری و بررسی نموده است، به طوری که این صدف‌ها در عمق ۱۵-۱۰ سانتی متری بستر بسیار لجنی مستقر بودند.

🔹خانواده آرسیده (Arcidae): به آنها کاکل(Cockle) گویند. از نظر گوشت، حجیم‌ترین صدف‌ها هستند.

📌صنعت پرورش صدف‌های خوراکی

همان گونه که آشنایی آبزی پروران کشورمان با تکثیر و پرورش میگو توانست سهمی از بازار جهانی را نصیب ما کرده و از طرفی مصرف پروتئین دریایی را در کشور افزایش دهد، مطمئناً فعالیت در زمینه کشت و پرورش صدف‌های خوراکی نیز می‌تواند به عنوان فعالیتی نو در جهت تأمین پروتئین و ارزآوری برای کشورمان ایران، به دلیل دارا بودن منابع غنی، مطرح باشد، به طوری که نگارنده امیدوار است با رویکرد به فعالیت‌هایی این چنینی، آبزی پروری نقش موثرتری را در امنیت غذایی ایفا نماید.
غذاهای دریایی امروزه فقط به ماهیان محدود نمی‌شود و طیف وسیعی از سخت پوستان و دیگر موجودات را در بر می‌گیرد که یکی از مهم‌ترین آنها گونه‌های مختلف صدف‌های خوراکی می‌باشد. صدف‌های خوراکی در حال حاضر یکی از پر سودترین بخش‌های تجارت بزرگ آبزیان در جهان می‌باشد.
صنعت پرورش و تکثیر صدف‌های خوراکی جزو صنایعی است که با حداقل هزینه اولیه سود بالایی در بر دارد. این صنعت نه تنها بسیار کم هزینه است بلکه بسیار تکنیک‌های راحتی نیز دارد و احتیاج به نیروی کار آن بسیار کمتر از سایر فعالیت‌های آبزی پروری است. صدف‌های خوراکی به طور کلی چندین گونه مختلف را شامل می‌شوند که در ادامه معروف‌ترین آنها همراه با آناتومی و فیلم‌هایی از مراحل تکثیر و پرورششان برای شما آماده شده‌اند.

📌صدف دوکفه‌ای (Clam)

صَدَف دوکَفه‌ای جانداری نرم‌تن و آبزی است. صدف دوکفه‌ای به دو کفه راست و چپ تقسیم می‌شود و این دوکفه به وسیله یک رباط به یکدیگر متصل شده‌اند. در بخش پشتی صدف، لولا قرار گرفته که برای بازکردن و بستن کفه‌ها توسط ماهیچه‌ها به کار می‌رود. همین قسمت صدف را پس از پختن به عنوان غذای دریایی استفاده می‌کنند. صدف‌های دوکفه‌ای، بخش مهمی از تولیدات شیلاتی را به خود اختصاص می‌دهند. بر پایهٔ آمار ارائه شده توسط فائو، در سال ۲۰۰۲، بیش از ۱۱ میلیون تن صدف دوکفه‌ای از طریق فعالیت‌های آبزی‌پروری حاصل شده است؛ بطوریکه با رشد ۶/۴ درصدی نسبت به سال ۲۰۰۰، بعد از ماهیان آب شیرین، جزو دومین گروه آبزی پرورشی، قرار گرفته‌اند.
برای بسیاری از گونه‌های دوکفه‌ایِ مناطق معتدل، تکامل غدد جنسی زمانی‌که دمای آب به بیش از ۱۰-۱۴ درجه سانتی‌گراد برسد، آغاز می‌گردد. در این دما، سلول‌های جنسی در ماه‌های فروردین _ اردیبهشت نمو نموده و در ماههای مرداد- شهریور به رسیدگی کامل می‌رسند. صدف‌ها تحت تأثیر محرک‌هایی مانند افزایش دما و شوک حرارتی یا دستکاری، تحریک به تخم‌ریزی می‌شوند.

📌صدف Mussel

Mussel در واقع گونه‌هایی از صدف دو کفه‌ای هستند. این صدف‌ها زیر گونه‌های زیادی را شامل می‌شوند. بعضی از این صدف‌ها در آب‌های شور و برخی در آب‌های شیرین زندگی می‌کنند. بیشتر مواقع Mussel ها به صورت چسبیده به سنگ‌های کنار ساحل در طبیعت یافت می‌شوند. این در حالی است که برخی گونه‌ها آب‌های عمیق‌تر را برای زندگی ترجیح می‌دهند. صدف‌های موسل در تمام آب‌های سرد و نیمه سرد جهان پراکنده‌اند.
البته گونه‌هایی نیز در آب‌های گرم و استوایی نیز وجود دارند که این گونه‌ها از نظر تشکیل کلنی و رشد توانایی رقابت با گونه‌های آب‌های سرد را ندارند. موسل ها توسط اندام خاصی به نام byssus خود را به سطوح مختلف می‌چسبانند. این گونه از دو کفه‌ها نیز فیلتر فیدر بوده و از پلانگتون ها و سایز میکروارگانیسم‌ها تغذیه می‌کنند. در این گونه نر و ماده از هم جدا بوده و عمل لقاح خارج از بدن صورت می‌گیرد.
لاروها در ابتدا تا زمانی که بتوانند محل مناسب برای چسبیدن خود را پیدا کنند توانایی دارند تا به آرامی حرکت کنند. از معروف‌ترین گونه‌های خوراکی موسل که در جهان پرورش داده می‌شود می‌توان به Blue Mussel با نام علمی Mytilus edulis و New Zealand green-lipped mussel با نام علمی Perna canaliculus اشاره کزد. صدف‌های موسل از نظر تغذیه‌ای منبع مهمی از سلینیوم و ویتامین B12 و روی محسوب می‌شوند.

📌صَدَف چروک Oyster

صَدَف چروک نامی است که برای گروهی از جانوران نرم‌تن دوکفه‌ای استفاده می‌شود. بیشتر صدف‌های خوراکی در دریاها و آب‌های شور زندگی می‌کنند. این جانوران دو صدف سفت آهکی دارند که تن نرمشان را دربر گرفته‌است. آب‌شش‌های آن‌ها پلانکتون‌ها را از آب غربال می‌کند و ماهیچه‌های نزدیک‌کننده نیرومندی در تن آن‌ها برای بسته نگه داشتن کفه‌ها به‌کار می‌رود که همین قسمت ماهیچه‌ای را بعد از پختن مورد مصرف قرار می‌دهند.

📌گوش‌ماهی Scallops

گوش‌ماهی یکی از جانوران نرم‌تن آبزی است. خانواده گوش‌ماهیان را می‌توان در همه دریاهای جهان یافت. این جانوران دارای ارزش خوراکی برای انسان‌ها هستند. گوش‌ماهی‌ها بر سطح کف دریاها زندگی می‌کنند و صدف محدب آن‌ها رو به کف قرار می‌گیرد. گوش‌ماهی‌های جوان خود را با رشته‌هایی به نام رَسَنَک به لایه زیر خود وصل می‌کنند ولی گوش‌ماهی‌های بالغ از کف جدا هستند و بیشتر در کف‌های شنی ساکن می‌شوند.
در سال ۲۰۰۵ میلادی ۸۰ درصد صید گوش‌ماهی و دوکفه‌ای‌های جهان در کشور چین انجام شد. یکی از گونه‌های گوش‌ماهی دارای پوشش زیبای نارنجی متمایل به قرمز، با زائده‌ای بلند منگوله‌مانند و دو ردیف چشم‌های آبی متمایل به سبز در لبه صدف می‌باشد. این صدف‌ها، معمولاً خود را به کف نمی‌چسبانند و در درون آب به وسیله زدن صدف‌ها به یکدیگر و نیز نوعی حرکت جست‌مانند جلوبرنده حرکت می‌کنند. اگر شماری از گوش‌ماهی‌ها را درون آکوآریوم قرار دهیم، همگی در کنار هم به آرامی زندگی می‌نمایند. ولی به مجرد این‌که یک ستاره دریایی زنده به آکوآریوم اضافه شود، گوش‌ماهی‌ها به سرعت جای خود را ترک می‌کنند.

در خانواده گوش‌ماهی‌ها حالتی غیر عادی دیده می‌شود زیرا برخی اعضاء این خانواده دوپایه هستند یعنی نر و ماده در آن‌ها جداست و برخی دیگر به طور هم‌زمان دوجنس هستند یعنی هر دو جنیست در یک فرد وجود دارد، در حالی که باز برخی دیگر دوجنسهٔ پیش‌نر هستند بدین معنی که در جوانی نر و در بلوغ ماده هستند. گوش‌ماهی‌های ماده تخم‌های قرمز می‌گذارند و گوش‌ماهی‌های نر تخم‌های سفید.

📌وضعیت بازار صدف خوراکی

تا به حال تجارتی در این زمینه انجام نشده است و صرفاً در بازارهای محلی و در حوالی دریا صدفها فروخته می‌شود؛ اما اقداماتی در جهت واردات تکنولوژی برای پرورش صدف به ایران توسط کشورهای ایتالیا و کره جنوبی انجام شده است.

📌میزان سرمایه مورد نیاز جهت پرورش و بسته بندی صدف خوراکی

بودجه: بین 3 تا 4 میلیارد تومان

جهت سرمایه گذاری در صنعت آبزی پروری، در ارتباط با پرورش ماهی، به طور کلی ۲ فاکتور مهم و هزینه بر وجود دارد:

🔹 سرمایه گذاری ثابت: شامل خرید زمین، ایجاد تاسیسات و غیره.

🔹سرمایه گذاری در گردش: سرمایه‌ای که از لحظه شروع کار تکثیر و پرورش، مورد نیاز می‌باشد.

در پرورش ماهی در بخش هزینه در گردش، دو هزینهٔ عمدهٔ غذا و خرید بچه ماهی وجود دارد. اما در آبزی پروری نرم تنان، هزینهٔ ثابت بسیار کمتر می‌باشد زیرا کاردر دریا صورت می‌گیرد و از طرفی در هزینه در گردش هم هزینهٔ غذا را نداریم، زیرا نرم تنان و صدف‌ها فیلتر فیدر (Filter feeder) هستند یعنی از پلانکتون‌ها و مواد آلی و جمعیت میکروارگانیسمی معلق در آب تغذیه می‌کنند و چون از سطوح اولیه زنجیره غذایی تغذیه می‌کنند، بسیار مقرون به صرفه می‌باشند. از سوی دیگر تهیه و جمع آوری صدفچه ها (spat) جهت پرواربندی، به آسانی و ارزانی صورت می‌گیرد. از ویژگی‌های دیگر نرم تنان آن است که بیشتر در مناطق استوایی و گرم پرورش داده می‌شوند که هزینه‌های کارگری و سرمایه گذاری وابسته پایین می‌باشد.

در بررسی و تحقیق در مورد امکان کشت و پرورش صدف‌ها اولین قدم، مکان یابی Site) selection) می‌باشد که باید مکانی را انتخاب کنیم که دور از جریانات تند دریایی باشد، پس باید نقشه‌ها و نمودارهای چند سال اخیر منطقهٔ مورد نظر را بررسی کرده و دیگر اینکه می‌بایستی در مکانی باشد که از نظر تغذیه‌ای و پلانکتونی در سطح بالایی قرار دارد. به منظور شناسایی دقیق کیفیت تولیدمثل، بایستی رابطهٔ بین دورهٔ تولیدمثل و تغییرات شرایط محیط و مکان را بررسی کرد، از جمله درجه حرارت، آلودگی، تغییرات ناگهانی فشار جوی توفان، باران و غیره.
کشور ایران با دارا بودن سواحل طولانی از آب‌های گرم خلیج فارس و دریای عمان، دارای ذخایر و منابع بسیار غنی از نرم تنان بخصوص صدف‌های خوراکی بوده و از طرفی همین شرایط بهینه آب و هوایی، مکان بسیار مناسبی را جهت جمع آوری صدفچه ها و پرواربندی آنها ایجاد می‌نماید.

جهت اطلاعات بیشتر و تهیه محصولات با ما در تماس باشید